Ombudsman (ili kako se u novije vreme upotrebljava izraz: „ombudsperson“) je osoba ili institucija koja se bavi zaštitom prava građana, odnosno zaštitom i unapređenjem ljudskih, građanskih i manjinskih prava. Institucija je dosta zastupljena u svetu i postoje razni nazivi za ovu instituciju, koji osim naziva ombudsman koriste i druge nazive koje karakterišu pojmovi kao što su „poverenik“ „branilac“, „zaštitnik“ i drugi.
Ombudsmana bira skupština i on kontroliše izvršnu vlast, odnosno organe uprave i javne institucije. Osim nosilaca političke vlasti (parlament, predsednik i vlada) Ombudsman takođe ne kontroliše ni sudove. U pojedinim zemljama u ovome ima određenih odstupanja. Pored postupanja po pojedinačnim obraćanjima pojedinaca i pravnih lica, ombudsman često deluje i na planu unapređenja pravnog okvira i prakse vezano za ostvarivanje zaštite prava i unapređenja istih. Značajna je i mogućnost koja postoji u jednom broju ovih institucija da pored zakonitosti i pravilnosti kontroliše i celishodnost postupanja organa javne vlasti.
Za rad institucije ombudsmana je od posebnog značaja njena nezavisnost i samostalnost, a ona se ogleda u tome da ga bira najviši organ vlasti kome je i jedino odgovoran za svoj rad i gde se nezavisnost i samostalnost štite posebnim odredbama ustava i zakona. Ova institucija se stalno unapređuje mada ima primera u pojedinim državama da se njen značaj pokušava umanjiti.
INSTITUCIJA OMBUDSMANA U REPUBLICI SRBIJI
Prvi Ombudsman u Republici Srbiji počeo je sa radom u opštini Bačka Topola 1. aprila 2003. Narodna Skupština Republike Srbije je još 14. februara 2002. donela Zakon o lokalnoj samoupravi (,,Službeni glasnik RS” br.9/02). U navedenom Zakonu članom 126 dato je ovlašćenje jedinicama lokalne samouprave (opštine i gradovi) da se ustanovi građanski branilac (ombudsman) kao nezavistan i samostalan organ.
Na istoj sednici Skupštine opštine, na predlog predsednika Skupštine opštine Babi Atile za Građanskog branioca postavljen je Černik Deneš, diplomirani pravnik iz Bačke Topole na mandatni period od pet godina počev od 2003. Shodno navedenom, a prema raspoloživim podacima, to je bio prvi ombudsman koji je počeo sa radom u tadašnjoj državnoj zajednici Srbija i Crna Gora, uzimajući u obzir obe države članice i sve nivoe vlasti. Ujedno navodimo da su određene inicijative za ustanovljenje ove institucije davane i ranije (npr: poslanik Šandor Egereši iz Bačke Topole još početkom devedesetih davao je inicijative ovog tipa u parlamenu). Pored toga treba napomenuti da je svojevrsna institucija ovog tipa u našem društvu postojala i ranije i to kao Društveni pravobranilac samoupravljanja, ali je ipak imala drugačiji karakter, primeren tadašnjem društvenom uređenju socijalističkog samoupravljanja. Treba navesti da su tih godina bile intenzivne aktivnosti u vezi sa osnivanjem tzv. ,,kontrolno nadzornih institucija”.
Na republičkom nivou Narodna skupština Republike Srbije donela je na sednici 2005. Zakon o zaštitniku građana kojim je ustanovljen Zaštitnik građana kao nezavisan državni organ koji štiti prava građana, kontroliše rad organa državne uprave, organa nadležnog za pravnu zaštitu imovinskih prava i intersa Republike Srbije kao i drugih organa i organizacija i preduzeća i ustanova kojima su poverena javna ovlašćenja i stara se o zaštiti i unapređenju ljudskih sloboda i prava.
Nadalje, Skupština Autonomne Pokrajine Vojvodine je na sednici 2002. donela Odluku o Pokrajinskom ombudsmanu koja je objavljena u Službenom listu Autonomne Pokrajine Vojvodine broj 23/2002. Navedenom Odlukom ustanovljen je Pokrajinski ombudsman kao nezavistan i samostalan organ koji se stara o zaštiti i unapređenju ljudskih prava i sloboda svakog lica, zajemčenih Ustavom i važećim propisima i štiti ljudska prava i slobode od povreda učinjenih od strane pokrajinske i opštinske uprave, organizacija i javnih službi koje vrše upravna i javna ovlašćenja a čiji je osnivač Pokrajina ili opština. Takođe treba navesti da su odluke o građanskom braniocu kojima se ustanovljava institucija lokalnog ombudsmana donete ubrzo u: Leskovcu, Kragujevcu, Zrenjaninu, Subotici, Somboru, Šapcu, Rakovici i Vlasotincu.
Pored navedenih akata od posebnog značaja sa aspekta zaštite prava građana je i Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja (,,Službeni glasnik RS” broj:120/04). Zakonom o zdravstvenoj zaštiti (,,Službeni glasnik RS” broj:101/05) je ustanovljen zaštitnik pacijentovih prava, mada treba reći da zbog pogrešnog koncepta ova institucija nije dala vidljivije rezultate. U svakom slučaju može se konstatovati da je posle 2000. nastupio period intenzivnih aktivnosti osnivanja institucija koje su se bavile zaštitom prava građana.
Smatramo posebno značajnim činjenicu da je Republika Srbija jedna od retkih zemalja u svetu u kojoj se institucija ombudsmana osniva na sva tri nivoa vlasti i to državnom, regionalnom i lokalnom i smatramo to posebnim kvalitetom koji nemaju mnoge zemlje sa razvijenijom demokratijom od naše. Posebno želimo da istaknemo da i pored relativno malog broja kancelarija lokalnih ombudsmana u odnosu na broj jedinica lokalne samouprave u Republici Srbiji, Lokalni ombudsmani pokrivaju više od jedne trećine teritorije i više od polovine stanovnika u Republici Srbiji, ali da i dalje treba raditi na proširenju mreže lokalnih ombudsmana i težiti da u svakoj jedinici lokalne samouprave bude dostupan ovaj vid zaštite prava građana bilo da ih jedinice lokalne samouprave formiraju samostalno ili zajednički za dve ili više jedinica lokalne samouprave.
Pored toga posebno treba imati u vidu da su za pojedine oblasti osnovane posebne institucije za zaštitu prava kao što su: Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, Poverenik za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti, institucije u oblasti zdravstvene zaštite i drugo.
UDRUŽENJE OMBUDSMANA SRBIJE
Udruženje ombudsmana Srbije formalno je osnovano i registrovano kao Udruženje lokalnih ombudsmana Srbije, a prema Odluci o osnivanju Udruženja lokalnih ombudsmaan Srbije, koja je doneta na Osnivačkoj skupštini koja je održana 2016. u Beogradu, u sedištu Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju, Misija za Srbiju.
Udruženje su osnovali 16 lokalnih ombudsmana i zamenika, odnosno Zaštitnika građana u jedinicama lokalne samouprave (kako je tada bio zvanični naziv te institucije).
Udruženje je na osnovu toga i zvanično registrovano u Agenciji za privredne registre Republike Srbije i to upisano u Registar udruženja Rešenjem broj: BU 5984/2016 od 13.06.2016.
Tom prilikom Udruženje je dobilo Matični broj: 28205163 i Poreski identifikacioni broj: 109571504.
Udruženje ima račun kod Uprave za trezor broj: 840-26085763-14 i kod Komercijalne banke a.d. Beograd broj: 205-234287-89.
U Agenciji za privredne registre pisano je da Udruženje ostvaruje ciljeve: „U oblasti zaštite i unapređenja ljudskih, građanskih i manjinskih prava i unapređenja institucije lokalnih ombudsmana.“ Za sedište Udruženja određena je Bačka Topola, imajući u vidu da je prvi ombudsman u Republici Srbiji počeo sa radom u Bačkoj Topoli, te takođe da bi sedište Udruženja trebalo da je van velikih gradova i time odslikava potrebu da se što više približimo i građanima u malim sredinama.
Udruženje je zapravo počelo da se formira još mnogo ranije. Ideja o osnivanju Udruženja potekla je zapravo iz dva izvora. Sa jedne strane među samim lokalnim ombudsmanima (ovaj naziv se vremenom menjao i to počev od naziva „građanski branilac“ preko „ zaštitnik građana u jedinici lokalne samouprave“ do sadašnjeg „lokalni ombudsman“), osetila se potreba da se formalno organizuju i udruže kako bi mogli što uspešnije da sarađuju međusobno a takođe da se zajednički predstave pred nadležnim organima i drugim institucijama, vezano za pojedina pitanja iz njihove nadležnosti, odnosno vezano za njihov status i uslove rada. Sa druge strane Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju, Misija za Srbiju u okviru svojih projekata za unapređenje demokratije u Republici Srbiji bavila se unapređenjem demokratskih institucija u Republici Srbiji, gde je posebnu pažnju posvetila i instituciji lokalnih ombudsmana.
U okviru tih aktivnosti 2011. je rađeno posebno istraživanje koje se bavilo institucijom lokalnih ombudsmana, te je objavljena i posebna studija pod nazivom: Kapaciteti i potencijali institucije lokalnog ombudsmana u Srbiji (sa istraživanjem), čiji autori su: prof. dr Snežana Đorđević, doc. Dr. Dejan Milenković i mr. Dragan Veljović. Ovim dokumentom takođe je sugerisano da se u cilju unapređenja rada ove institucije, a time i zaštite i unapređenja prava građana osnuje udruženje lokalnih ombudsmana, odnosno: „Asocijacija zaštinika građana“. Shodno tome već na zajedničkom sastanku lokalnih ombudsmana, koji je održan u Zrenjaninu 2011. data je inicijativa da se pristupi aktivnostima za osnivanje udruženja, što je rezultiralo posebnim protokolom koji je usvojen na sastanku u Nišu koji je održan 2012.
Protokol o saradnji lokalnih Zaštinika građana u Republici Srbiji potpisali su: Zlatko Marosiuk iz Subotice, Aleksandra Grujić iz Novog Sada, Milan Tufegdžić iz Kraljeva, Dragana Radlovački Grozdanov iz Zrenjanina, Miladin Nešić iz Bačke Topole, Deli Čaba iz Bečeja, Srboljub Ilić iz Smederevske Palanke, Mihajlo Ignjatović iz Kragujevca, Zorica Runić iz Vračara, Vesna Gojković iz Voždovca, Maja Jovanović iz Vranja, Slavica Tomović iz Pančeva, Svetlana Cvetković iz Kruševca, Miloš Mijailović iz Šapca i Dobrila Zdravković iz Niša. Ovaj protokol bio je osnova za početak rada i delovanja Udruženja, bez obzira na činjenicu da isto nije formalno registrovano. Udruženje je tokom tog perioda imalo niz aktivnosti kao što je organizovanje Prve međunarodne konferencije ombudsmana, koja je održana 2013. povodom deset godina od početka rada prvog ombudsmana u tadašnjoj državnoj zajednici Srbija i Crna Gora.
Konferencija je uspešno organizovana i održana u Bačkoj Topoli 2013. pod nazivom: „Značaj i uloga lokalnih ombudsmana“. Konferencija je organizovana od strane Udruženja lokalnih ombudsmana Srbije uz značajnu pomoć Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju, Misija za Srbiju i Opštine Bačka Topola. Odeljenje za demokratizaciju OEBS Misija za Srbiju je tokom celog perioda davalo značajnu podršku radu Udruženja i to kroz organizovanje posebnih obuka i radionica za lokalne ombudsmane, a sa druge strane i na planu organizovanja stručnih savetovanja i konferencija. Zbog svega navedenog Udruženje je na konferenciji u Bačkoj Topoli 2018. dodelilo posebne zahvalnice predstavnicima OEBS, Misije za Srbiju, NJ.E. Ambasadoru Andrea Oricio, rukovodiocima odelenja Jan Lueneberg i Džon Klejton kao i stručnoj saradnici Maji Mićić, koja se najneposrednije angažovala na ovom planu.
Udruženje je tokom celog perioda ostvarilo i saradnju sa mnogim drugim institucijama i civilnim organizacijama i uzelo učešća u aktivnostima na unapređenju normativnog okvira i prakse u pitanjima koja se tiču ostvarivanja i zaštite prava građana. Tokom rada i delovanja u Udruženju se osetila potreba da se u Udruženju objedini i proširi aktivnost na sva tri nivoa vlasti u Republici Srbiji, imajući u vidu da se delovanje ombudsmana na sva tri nivoa vlasti često prožima i zahteva njihovu saradnju i zajedničko delovanje a posebno imajući u vidu zajednički interes ombudsmana sa sva tri nivoa vlasti za unapređenje institucije i zaštite i unapređenje ljudskih, građanskih i manjinskih prava.
Shodno tome na Skupštini Udruženja koja je održana u Šapcu 2018. odlučeno je da se Udruženje lokalnih ombudsmana Srbije proširi u svom delovanju i da objedini aktivnosti na sva tri nivoa vlasti u Republici Srbiji i shodno tome da postane Udruženje ombudsmana Srbije. Na Skupštini je usvojen novi Statut kojim je uređena nova oblast delovanja u ostavrivanju ciljeva, delatnost, organizacija i druga pitanja od značaja za rad Udruženja. Udruženje je aktivno kroz rad organa i funkcionera kao i delovanje svojih članova od kojih pojedini imaju posebna zaduženja za pojedine oblasti kao na primer za medijaciju, projekte, širenje mreže, rad sa medijima i drugo. Značajne su aktivnosti na široj primeni medijacije gde je jedan deo naših članova angažovan na medijaciji, odnosno posredovanju, a uz pomoć Partnera za demokratiju, odnosno aktivni su u Nacionalnom udruženju medijatora Srbije.
Pored toga značajan je i rad u vezi poglavlja 23 u pristupnim pregovorima sa Evropskom unijom. Za svoj rad Udruženje donosi posebne planove opšteg karaktera ili posebne za pojedine oblasti. Jedan od osnovnih ciljeva Udruženja je da postignemo da u Republici Srbiji građanima u svim jedinicama lokalne samouprave bude dostupna zaštita njihovih prava kroz instituciju lokalnog ombudsmana, koji su u prilici da građanima pruže adekvatnu pomoć i u slučajevima kada se radi o pitanjima koja su u nadležnosti institucija na drugim nivoima vlasti. Pri tome posebno treba imati u vidu da je značajan broj građana koji se obraćaju lokalnim ombudsmanima čak i elementarno, a često i funkcionalno nepismen što otežava njihovu mogućnost za zaštitu prava te im je pomoć na lokalnom nivou neophodna.